Άμορφη μάζα...

«[…] ο μικροαστισμός είναι μια λέξη όπως κάθε άλλη, ακόμη κι αν ακούγεται αναχρονιστική και σα να τη φτύνει κανείς. Αυτό ίσχυε ήδη από τότε που ο Ludwig Börne, ένας μικροαστός, εισήγαγε τη συγκεκριμένη λέξη (περί το 1830) στο πολιτικό λεξιλόγιο των Γερμανών [...] μια τάξη, η οποία δε διευθύνει ούτε και κατέχει αυτό που είναι το πλέον σημαντικό (τα περίφημα μέσα παραγωγής) και η οποία δεν παράγει (ή, παράγει μόνο έμμεσα κι ευκαιριακά) αυτό που επίσης είναι σημαντικό: την περίφημη υπεραξία. Ο μικροαστισμός δεν ανήκει στους δύο βασικούς ανταγωνιστές της περίφημης κύριας αντιπαράθεσης, δεν είναι η άρχουσα ή η εκμεταλλευόμενη τάξη˙ είναι η τάξη μεταξύ αυτών των δύο, η τάξη που περισσεύει, το αιωρούμενο υπόλοιπο. [...] Ο μικροαστός θέλει τα πάντα, μόνο μικροαστός δε θέλει να είναι˙ προσπαθεί να κερδίσει την ταυτότητά του, αρνούμενος την τάξη του και όχι ομολογώντας ότι ανήκει σ’ αυτήν – αρνούμενος ταυτόχρονα ό,τι τον συνδέει με τους ομοίους του. Αποδέχεται μονάχα ό,τι τον ξεχωρίζει και θεωρεί μικροαστό οποιονδήποτε άλλον. Αυτό το παράξενο μίσος προς τον εαυτό του, καθιστά την τάξη του σχεδόν αόρατη. Δεν μπορεί να διανοηθεί την πιθανότητα αλληλέγγυας και συλλογικής δράσης˙ δε θα φτάσει ποτέ στην αυτοσυνείδηση του ανήκειν σε μια τάξη. Υποκειμενικά, ο μηχανισμός απώθησης οδηγεί στην κοινωνική ανυποληψία της τάξης˙ αντικειμενικά, ο ίδιος μηχανισμός εμποδίζει την πολιτική οργάνωση αυτής της τάξης. Η κοινωνική εικόνα του μικροαστισμού έχει την τάση της Mimikry (η προσαρμοστική ικανότητα των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον): όσο αυτή η τάξη αυξάνεται, τόσο πιο αγνώριστη γίνεται. Ίσως να μην υπήρξε ποτέ μέχρι τώρα μια τόσο πολύ διασπασμένη και κομματιασμένη τάξη. Η ακραία υποκειμενική και αντικειμενική πολυπλοκότητα του μικροαστισμού δεν αποτελεί αίνιγμα˙ εξηγείται από την οικονομική του θέση και από την ιστορία του. Η σχέση του με τα μέσα παραγωγής υπήρξε πάντα έμμεση και διαμεσολαβημένη και αυτό τον στιγματίζει ως ανίκανο να αναλάβει την πολιτική εξουσία. Αυτή η τάξη δεν μπορεί και δε θέλει να γίνει κυρίαρχη τάξη – και αυτήν την ανικανότητά της την έχει εσωτερικεύσει. Ο μικροαστός αρνείται την εξουσία και ταυτόχρονα τη θαυμάζει, αναθέτοντάς την σε άλλους και αρκούμενος να τη δικαιολογεί ή να την αμφισβητεί. [...] Ένας κοινωνικός μονόλιθος δυσκολεύεται να επιζήσει όταν αλλάζουν οι ιστορικές συνθήκες˙ αντίθετα, μια τάξη με ικανότητα προσαρμογής (χαρακτηριστικό που οι μικροαστοί ταυτίζουν με καιροσκοπισμό και έλλειψη χαρακτήρα) έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Ακριβώς αυτήν την ικανότητα προσαρμογής, ο μικροαστός τη διαθέτει σε μεγαλύτερο βαθμό από οποιονδήποτε άλλον. [...] Κανείς δεν είναι ικανός ν’ αλλάζει τόσο γρήγορα την ιδεολογία του, την ενδυμασία του, τις συναλλαγές και τις συνήθειές του, όσο ο μικροαστός. [...] Οι πολιτικές ήττες είναι ικανές να κλονίζουν την ταξική συνείδηση της εργατικής τάξης, είναι όμως αδύνατο να της διαλύσουν την ακλόνητη πεποίθηση για την αναγκαιότητα της ύπαρξής της. Και ο μεγαλοαστισμός θεωρεί την ύπαρξή του απαραίτητη. Ο μικροαστισμός, όμως, πρέπει να βασανίζεται διαρκώς από το συναίσθημα ότι είναι περιττός. [...] Ο μικροαστισμός αυτοαμφισβητείται διαρκώς, είναι η πειραματική τάξη par excellence. Η διαδικασία της αυτοαμφισβήτησής της, όμως, εξυπηρετεί τη διατήρηση και τη διεύρυνση του χώρου που αυτή η τάξη καταλαμβάνει. [...] ο μικροαστισμός έχει σήμερα, σε όλες τις βιομηχανικά ανεπτυγμένες κοινωνίες, την ηγεμονία της κουλτούρας. Θεωρείται η παραδειγματική τάξη, η μοναδική που παράγει σε μαζική κλίμακα τους τρόπους της καθημερινής ζωής και τους καθιστά δεσμευτικούς για όλους τους άλλους. Αυτή φροντίζει για την εισαγωγή των νεωτερισμών. Αυτή καθορίζει τι είναι ωραίο και αξίζει να το επιδιώκουμε. Αυτή ορίζει τι σκεφτόμαστε (οι κυρίαρχες ιδέες-σκέψεις είναι, πλέον, οι ιδέες του μικροαστισμού). Αυτή εφευρίσκει ιδεολογίες, επιστήμες, τεχνολογίες. Αυτή υποδεικνύει τι σημαίνει ηθική και ψυχολογία. Αυτή αποφασίζει για ό,τι "συμβαίνει" στη λεγόμενη ιδιωτική ζωή. Αυτή είναι η μοναδική τάξη η οποία παράγει τέχνη και μόδα, φιλοσοφία και αρχιτεκτονική, κριτική και design. Ολόκληρη η σφαίρα της μαζικής κατανάλωσης, είναι αποφασιστικά επηρεασμένη από τις αντιλήψεις του μικροαστισμού. Τα προϊόντα ποιότητας και η διαφήμιση είναι προβολές της συνείδησής του. Στην κατανάλωση αντικατοπτρίζονται γενικευμένα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μικροαστικού κοινωνικού χαρακτήρα: δυναμική και ατομισμός, πρόοδος (φυγή προς τα εμπρός), φορμαλισμός και αδιάκοπος νεωτερισμός, αφθονία και ανάγκη διάκρισης. Αρκεί να αναφέρουμε τα δύο καταναλωτικά αγαθά, τα οποία χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό μας: την τηλεόραση και το ιδιωτικό αυτοκίνητο. Μόνον ο μικροαστός θα μπορούσε να επινοήσει αυτά τα άξια παρατήρησης αντικείμενα. Εξίσου εντυπωσιακές είναι οι επιδόσεις του και στον τομέα της μη υλικής παραγωγής. Οι μηχανισμοί του εποικοδομήματος είναι παντού στελεχωμένοι από ανθρώπους της μικροαστικής τάξης και σχεδόν ό,τι έχει κάποιον ρόλο στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες κοινωνίες ("ρεύματα", "κατευθύνσεις" και "κινήματα"), έχει επινοηθεί, δημιουργηθεί και προωθηθεί από τους μικροαστούς: από τον τουρισμό μέχρι το do-it-yourself, από την καλλιτεχνική πρωτοπορία μέχρι τις επιστήμες των πόλεων (Urbanistik), από το φοιτητικό κίνημα μέχρι την οικολογία, από την κυβερνητική μέχρι το γυναικείο κίνημα, από τον πρωταθλητισμό μέχρι τη "σεξουαλική απελευθέρωση"... Ο μικροαστισμός απαλλοτρίωσε και απορρόφησε, χωρίς δισταγμό, κάθε εναλλακτική κίνηση που εμφανίστηκε στην κουλτούρα: αρκεί να θυμηθούμε το παράδειγμα της ροκ μουσικής, η οποία εμφανίστηκε αρχικά ως μια αυτόνομη έκφραση νεαρών προλετάριων, ακριβώς όπως συνέβη και πενήντα χρόνια νωρίτερα με την Jazz. Ακόμη και οι αρχικά εντελώς ανατρεπτικές ιδεολογίες (όπως του αναρχισμού ή του μαρξισμού) έχουν σήμερα κατακτηθεί κατά μεγάλο μέρος από τον μικροαστισμό. [...] Η φρενήρης παραγωγικότητα του μικροαστισμού και η ικανότητά του για νεωτερισμό, θα μπορούσαν να εξηγηθούν απλώς από το γεγονός ότι δεν έχει άλλη επιλογή. Είναι "ευφυής", "επινοητικός" και "ταλαντούχος", επειδή από αυτά τα χαρακτηριστικά εξαρτάται η επιβίωσή του. Απεναντίας, οι έχοντες την εξουσία αφήνουν άλλους να επινοούν και αρκούνται στο να αγοράζουν ευφυΐα και να προσελκύουν ταλέντα. Το προλεταριάτο, όμως, παραγκωνίζεται συστηματικά από κάθε αυτόνομη παραγωγικότητα. [...] Ένα άλλο ερώτημα είναι, τι καθιστά την κουλτούρα του μικροαστισμού τόσο ηγεμονική. Πώς κατόρθωσε να επικρατήσει ως παγκόσμιο πρότυπο, το οποίο ακολουθούν δισεκατομμύρια άνθρωποι; Τι χαρακτηρίζει αυτό το μοντέλο; Πώς καταφέρνει να διαγράψει, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, σχεδόν όλες τις εναλλακτικές προτάσεις; Είναι γνωστό ότι το ευρωπαϊκό προλεταριάτο χαρακτηρίζεται από μικροαστική νοοτροπία – τόσο στον τρόπο ζωής, όσο και στις επιδιώξεις του. Αλλά και ο παλιός τρόπος ζωής των μεγαλοαστών έχει διαβρωθεί εντελώς από τη μικροαστική κουλτούρα. [...]».

Από το κριτικό δοκίμιο του Hans Magnus Enzensberger «Το ακαταμάχητο του μικροαστισμού» (πρωτοδημοσιευμένο τον Σεπτέμβριο του 1976 στη γερμανική επιθεώρηση "Kursbuch").

"The supermarket", αργυροτυπία του William Klein