José Saramago

Ο λόγος είναι ό,τι καλύτερο μπορούμε να βρούμε, η μονίμως αποτυχημένη απόπειρα για να εκφράσουμε εκείνο το οποίο, μέσω του λόγου, αποκαλούμε σκέψη […] Στο βάθος, όλοι νιώθουμε την ανάγκη να πούμε ποιοι είμαστε και τι είναι αυτό που κάνουμε˙ επίσης, αισθανόμαστε την ανάγκη να αφήσουμε κάποιο έργο, διότι αυτή η ζωή δεν είναι αιώνια και το να αφήνουμε πεπραγμένα μπορεί να θεωρηθεί μια μορφή αιωνιότητας […] Πιστεύω πως από τη σύγχρονη κοινωνία απουσιάζει η φιλοσοφία. Η φιλοσοφία ως χώρος, τόπος, τρόπος σκέψης, που ενδεχομένως δεν έχει συγκεκριμένο σκοπό -όπως έχει η επιστήμη, η οποία προχωρά για να ικανοποιήσει σκοπούς. Μας λείπει η σκέψη, ο στοχασμός, χρειαζόμαστε τη διανοητική εργασία και, νομίζω πως χωρίς ιδέες δεν μπορούμε να πάμε πουθενά […] Έχουμε επινοήσει ένα είδος χοντρού δέρματος το οποίο μας προστατεύει από εκείνη την επίθεση της πραγματικότητας που θα μας οδηγούσε στο να την υιοθετήσουμε, να αντιληφθούμε τι συμβαίνει και να πράξουμε εκείνο που χαρακτηρίζει τον πολίτη, δηλαδή να παρεμβαίνουμε […] Οι δυστυχίες του κόσμου είναι παρούσες και υπάρχουν μόνο δύο τρόποι αντίδρασης απέναντί τους: ή να δεχτούμε ότι δεν ευθύνεται όποιος σηκώνει τους ώμους και λέει πως δεν είναι στο χέρι του να διορθώσει την κατάσταση –και αυτό είναι βέβαιο- ή να υιοθετήσουμε τη νοοτροπία ότι, ακόμη και αν δεν είναι στο χέρι μας να λύσουμε τα μεγάλα προβλήματα, πρέπει να συμπεριφερόμαστε σα να ήταν εφικτό […]

Αποσπάσματα από συνεντεύξεις του José Saramago, δημοσιευμένα και στην προσωπική του ιστοσελίδα.

Έξω από το Δημαρχείο της Λισσαβόνας, όπου η σημαία κυματίζει μεσίστια, δύο μεγάλες φωτογραφίες του εκλιπόντος συγγραφέα συνοδεύονται από την ευχαριστήρια φράση "Odrigado, José Saramago". Το πορτογαλικό κράτος (όπως όλες οι εξουσίες) τιμά τον αιρετικό στοχαστή, αφού προσέφερε στη χώρα του το μοναδικό της Nobel –εν έτει 1998.

Ο José de Sousa Saramago εγκατέλειψε τα εγκόσμια στις 18.06.2010. Για το έργο του και τη συνεισφορά του στη δύσκολη υπόθεση της ανυπότακτης σκέψης, έχουν γραφθεί και λεχθεί πολλά –δε χρειάζεται να τα επαναλάβουμε. Αντιθέτως, θα αναφερθούμε σε μισαλλόδοξο κι εμετικό κείμενο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "L' Osservatore Romano" (φύλλο της 20.06.2010), επίσημο όργανο της μαφιόζικης θρησκευτικής οργάνωσης που φέρει τον τίτλο Vaticano. Το δημοσίευμα τιτλοφορείται "È morto José Saramago. L'onnipotenza (presunta) del narratore" («Πέθανε ο José Saramago. Η υποτιθέμενη παντοδυναμία του συγγραφέα») και το υπογράφει ο Claudio Toscani. Σταχυολογούμε, μεταφράζοντας: «[…] Αναφορικά με τη θρησκεία, δεδομένου ότι το πνεύμα του υπήρξε πάντα αγκιστρωμένο σε μια αποσταθεροποιητική κοινοτοπία περί ιερού και σ’ έναν αναρχικό υλισμό που γινόταν όλο και πιο αδιάλλακτος με την πάροδο του χρόνου, ο Saramago δεν έπαψε να στηρίζεται σε μια αποκαρδιωτική θεολογική υπεραπλούστευση: αν ο Θεός είναι η αρχή του παντός, Εκείνος είναι η αιτία του κάθε αποτελέσματος και το αποτέλεσμα της κάθε αιτίας. Ένας ακραίος λαϊκιστής όπως αυτός, που είχε φορτωθεί τις αιτίες των δεινών του κόσμου, θα όφειλε καταρχάς να είχε συνδέσει το πρόβλημα με όλες τις στρεβλές δομές της ανθρωπότητας, από τις ιστορικοπολιτικές έως τις κοινωνικοοικονομικές, αντί να κατηγορεί έναν Θεό στον οποίον ουδέποτε πίστεψε, λόγω της παντοδυναμίας Του, της παντογνωσίας Του, της πανταχού παρουσίας Του [...] Είναι το 1991 όταν, εγκαινιάζοντας αυτό που η κριτική αποκαλεί δεύτερη περίοδό του, ο συγγραφέας δημοσιεύει το Κατά Ιησού Ευαγγέλιο, προκαλώντας τη μνήμη του χριστιανισμού όταν λέει πως είναι ασαφές να μιλάμε για σωτηρία όταν, μεταξύ άλλων, ο Χριστός είναι υιός ενός Πατέρα που ατάραχος τον στέλνει στη θυσία, που δείχνει να συμμαχεί περισσότερο με τον Σατανά παρά με τους ανθρώπους, που εποπτεύει το σύμπαν με ανελέητη εξουσία. Και ο Χριστός δε γνωρίζει τίποτα για τον εαυτό Του, παρά μόνο ότι βρίσκεται λίγο πριν το σταυρό˙ η Μαρία είναι η περιστασιακή μητέρα Του και ο Λάζαρος εγκαταλείφθηκε στον τάφο για να μην πεθάνει και δεύτερη φορά. Ανευλάβεια, εν μέρει˙ η λογική (παρά θεολογική) στειρότητα τέτοιων αφηγηματικών επιχειρημάτων δεν επιτυγχάνει την επιδιωκόμενη οντολογική αποδόμηση, αλλά στρέφεται σ’ έναν διαλεκτικό φατριασμό τόσο προφανή που να του απαγορεύει κάθε αξιόπιστο σκοπό […] Συμπερασματικά, ο Saramago υπήρξε ένας άνθρωπος και διανοούμενος χωρίς καμία μεταφυσική παραδοχή, καθηλωμένος μέχρι το τέλος σε μια δική του ξεροκέφαλη πίστη στον ιστορικό υλισμό, άλλως μαρξισμό. Δήλωνε με στόμφο υπέρ των ζιζανίων του ευαγγελικού σιτοβολώνα, καταδίκαζε τις σταυροφορίες και την ιερά εξέταση, λησμονώντας τα γκουλάγκ, τις "εκκαθαρίσεις", τις γενοκτονίες, τις πολιτιστικές και θρησκευτικές διώξεις […]». 

Πέρα από τη δογματική εμπάθεια και τη «χριστιανική» μνησικακία, στο κείμενο του εντεταλμένου γραφιά υπάρχουν και σκόπιμες ανακρίβειες –τις οποίες είναι πρόθυμοι να δεχθούν οι αδαείς (καθολικοί ή μη, αδιάφορο) «νοικοκυραίοι». Ο Saramago ουδέποτε υπήρξε σταλινικός (ασχέτως αν ο ίδιος αυτοπροσδιοριζόταν «κομμουνιστής» και υπήρξε μέλος του Κ.Κ. Πορτογαλίας) και η κοσμοθεωρία του θα μπορούσε να θεωρηθεί αναρχοκομμουνιστική ή κάτι παρόμοιο. Ο ίδιος προτιμούσε να μη μασά τα λόγια του και να μην περιχαρακώνεται σε βολικούς (αλλά και περιοριστικούς) επιθετικούς προσδιορισμούς. Τον Μάρτιο του 2002, κατά τη διάρκεια της δεύτερης ιντιφάντα, επισκέφτηκε τη Ραμάλα και συνέκρινε τη συγκεκριμένη παλαιστινιακή πόλη (αποκλεισμένη, τότε, από τον ναζισιωνιστικό στρατό κατοχής) με τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως των ναζί (Auschwitz και Buchenwald) –δήλωση που προκάλεσε έντονες αντιδράσεις (τον χαρακτήρισαν «αντισημίτη») από επιζώντες του Ολοκαυτώματος και διανοούμενους. Όσο για την Καθολική Εκκλησία, ο βίος και η πολιτεία της δεν περιορίζονται μόνο στις Σταυροφορίες και στην Ιερά Εξέταση. Ακόμη και στη νεώτερη εποχή, οι χριστέμποροι εγκληματίες έχουν δώσει το βδελυρό τους στίγμα: στήριξαν σχεδόν όλες τις φασιστικές δικτατορίες του δυτικού ημισφαιρίου (η Λατινική Αμερική έχει πικρή εμπειρία, το ίδιο η Ισπανία και η Πορτογαλία), καλύπτουν (επί δεκαετίες) φαινόμενα όπως η (προσφάτως αποκαλυφθείσα, αν και ήταν «κοινό μυστικό») επανειλημμένη κακοποίηση (σεξουαλική ή άλλη) αγνώστου αριθμού ανηλίκων (κυρίως εσώκλειστων σε εκκλησιαστικά σχολεία), εξακολουθούν να διαβιούν μέσα σε σκανδαλώδη και προκλητική χλιδή και, γενικά, κάθε άλλο παρά αδιαφορούν για οτιδήποτε σχετίζεται με εξουσία και υλική ευμάρεια. Κατά τα’ άλλα, ο Saramago ήταν δέσμιος του υλισμού (ιστορικού ή άλλου) και δεν είχε μεταφυσικές ανησυχίες… Ρε, ουστ!!! 

 Το πρόσωπο του José Saramago αντανακλάται στο κάτοπτρο που κρατά στο δεξί του χέρι
(φωτογραφία του Daniel Mordzinski).